Nadzór nad ustalaniem WIBOR klucz do stabilności polskiego rynku finansowego

Co to jest nadzór nad ustalaniem WIBOR?

Nadzór nad ustalaniem WIBOR stanowi rozbudowany system mający na celu bieżące kontrolowanie i obserwację procesu wyznaczania jednego z najważniejszych wskaźników referencyjnych w polskim sektorze finansowym. Jego głównym zadaniem jest zagwarantowanie, by stawki WIBOR oraz WIBID cechowały się przejrzystością, rzetelnością oraz wiarygodnością.

System ten koncentruje się na kilku kluczowych aspektach:

• opracowanie skutecznych zasad fixingu, czyli szczegółowej metodologii obliczania wartości wskaźnika,
• kontrola nad doborem uczestników fixingu, a więc instytucji finansowych będących dostawcami danych koniecznych do kalkulacji poszczególnych stawek,
• nieustanne monitorowanie prawidłowego działania mechanizmu wyznaczającego wartości referencyjne.

Wraz z pojawieniem się krajowych stawek referencyjnych, nadzór ten nabrał charakteru instytucjonalnego. Do jego prowadzenia upoważnione są właściwe organy państwa lub jednostki posiadające stosowne kompetencje. Za codzienne wyliczanie i podawanie do publicznej wiadomości wartości WIBOR odpowiada dziś spółka GPW Benchmark SA, będąca częścią Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie.

Stawka WIBOR ustalana jest na podstawie ściśle określonych reguł. Każdego dnia o godzinie 11:00 system zbiera oferty dotyczące oprocentowania depozytów na różne okresy od największych banków w Polsce. Następnie, eliminując najbardziej skrajne propozycje, wylicza się średnią arytmetyczną pozostałych wartości – ta liczba staje się oficjalną stawką WIBOR dla konkretnego terminu.

Nadzór przykłada dużą wagę do zachowania niezależności całego procesu od bezpośrednich wpływów takich instytucji, jak Narodowy Bank Polski. Mimo że NBP nie ma bezpośredniego wpływu na ustalanie samego WIBOR-u, to decyzje dotyczące wysokości stóp procentowych, w tym referencyjnej, lombardowej czy depozytowej, pośrednio kształtują finalne poziomy stawek, co wywiera wpływ na koszt finansowania działalności banków.

Funkcjonowanie nadzoru w zinstytucjonalizowanej formule odgrywa istotną rolę dla zachowania stabilności rynku finansowego w Polsce. Zapewnia to stałą kontrolę procesu wyznaczania WIBOR-u, co ma niebagatelne znaczenie dla szerokiego grona kredytobiorców, których wysokość miesięcznych rat uzależniona jest właśnie od tego wskaźnika.

W jaki sposób nadzór nad ustalaniem WIBOR zmieniał się na przestrzeni lat?

Nadzór nad wyznaczaniem WIBOR przeszedł szereg istotnych przeobrażeń od chwili, gdy wskaźnik ten pojawił się na polskim rynku finansowym. Stopniowe zmiany w sposobie kontroli odzwierciedlają zarówno dojrzewanie sektora bankowego w Polsce, jak i dostosowywanie się do międzynarodowych norm nadzorczych.

W początkowym okresie, od 1997 roku, zasadniczą rolę nadzorczą pełnił Narodowy Bank Polski. To właśnie NBP stworzył pierwsze formalne wytyczne dotyczące sposobu ustalania WIBOR, mające uporządkować rodzący się rynek międzybankowy. Zasady te regulowały zarówno sposób wyznaczania stawek, jak i kryteria wyboru instytucji uczestniczących w procesie.

Przełom nastąpił w 2008 roku. Wówczas Komisja Nadzoru Finansowego przejęła nadzór nad WIBOR, zastępując Komisję Nadzoru Bankowego. Ta zmiana zbiegła się z globalnym kryzysem finansowym, który unaocznił, jak istotny jest odpowiedni nadzór nad kluczowymi wskaźnikami rynku finansowego. KNF wprowadziła wówczas szereg bardziej rygorystycznych wymogów dotyczących przejrzystości procesu ustalania stawek, aby lepiej chronić rynek przed próbami manipulacji.

Znaczące przeobrażenia przyniosły unijne regulacje, takie jak:

• rozporządzenie BMR,
• rozporządzenie MAR.

W efekcie wymusiły one gruntowną przebudowę zasad ustalania WIBOR, kładąc nacisk na jasność i transparentność wykorzystywanej metodologii, ograniczenie możliwości nadużyć, ujednolicenie i sformalizowanie procedur nadzorczych oraz uniezależnienie administratora wskaźnika od wpływów zewnętrznych.

Od 2017 roku za administrację zarówno WIBOR, jak i WIBID odpowiada GPW Benchmark SA, spółka powiązana z Giełdą Papierów Wartościowych w Warszawie. Od tego momentu to ona przejęła obowiązek codziennego ustalania oraz publikacji wskaźnika, pracując pod nadzorem Komisji Nadzoru Finansowego.

Stopniowo zaostrzano wymagania dotyczące jakości wykorzystywanych danych:

• początkowo bazowano głównie na deklaracjach banków,
• z czasem większego znaczenia nabrały rzeczywiste dane z transakcji zawieranych na rynku,
• dzięki temu sam wskaźnik stał się bardziej wiarygodny i lepiej odzwierciedla realne warunki panujące na rynku.

Zmiany w nadzorze nad WIBOR-em odzwierciedlają także rosnącą rolę, jaką wskaźnik odgrywa. Oprócz tego, że odzwierciedla on koszty finansowania między bankami, dziś wpływa również na wysokość oprocentowania szerokiej gamy produktów bankowych, w tym kredytów hipotecznych. Przekłada się to na jego znaczenie dla funkcjonowania całego sektora finansowego w Polsce.

Na horyzoncie wyłania się kolejna istotna reforma – planowane wprowadzenie nowych wskaźników, takich jak POLSTR, które mają stopniowo zastępować WIBOR do 2025 roku. Ostateczne odejście od obecnego wskaźnika ma nastąpić najpóźniej pod koniec 2027 roku. Ta zmiana wymaga opracowania nowych ram nadzoru, lepiej dopasowanych do specyfiki nowego mechanizmu, w którym kluczowe znaczenie będą miały rzeczywiste transakcje, a nie jedynie deklaracje banków.

Historia nadzoru nad WIBOR-em ilustruje, jak polski sektor bankowy stopniowo zdobywa większy profesjonalizm i coraz lepiej integruje się ze standardami obowiązującymi w Europie. Każda z przeprowadzonych reform miała na celu zwiększenie pewności i odporności wskaźnika na potencjalne nadużycia, co jest fundamentem stabilności krajowego rynku finansowego.

Jakie instytucje były zaangażowane w nadzór nad WIBOR?

Od chwili pojawienia się WIBOR-u na polskim rynku finansowym, nadzór nad tym wskaźnikiem stopniowo przechodził między różnymi organami państwowymi. Przemiany te dobrze obrazują, jak zmieniał się polski rynek oraz jakie modyfikacje zachodziły w regulacjach dotyczących banków.

Początkowo to Narodowy Bank Polski stanął na czele tworzenia systemu WIBOR. Po uruchomieniu tej stawki w 1997 roku, NBP sprawował kluczową kontrolę nad jej kształtowaniem. Do jego obowiązków należało między innymi:

• opracowanie pierwszych wytycznych metodologicznych,
• zarządzanie listą banków uprawnionych do uczestnictwa w fixingu,
• zatwierdzanie zasad przekazywania kwotowań.

Później część tych zadań zaczęła realizować Komisja Nadzoru Bankowego, która skoncentrowała się głównie na weryfikacji poprawności przesyłania danych do ACI Polska. To właśnie Stowarzyszenie Rynków Finansowych odpowiadało wówczas za organizowanie procesu fixingu.

Znaczny przełom nastąpił w 2008 roku, kiedy to utworzona Komisja Nadzoru Finansowego przejęła funkcje poprzedniej Komisji. Zbiegło się to w czasie z kryzysem finansowym, co wymusiło:

• większy nacisk na skuteczny nadzór nad wskaźnikami,
• większą transparentność przy ustalaniu stawek,
• lepsze zarządzanie płynnością w bankach,
• uważniejsze obserwowanie ryzyka wynikającego z kwotowań.

Przez długi okres ważnym uczestnikiem w tym procesie pozostawało ACI Polska, które gromadziło i analizowało dane przekazywane przez banki, umożliwiając codzienne ustalanie wartości WIBOR.

W 2017 roku zarządzanie wskaźnikiem przeszło w ręce GPW Benchmark SA, spółki należącej do Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie. Jej działalność pozostaje pod ścisłym nadzorem KNF, która pilnuje zgodności z wymogami rozporządzenia BMR oraz innymi regulacjami unijnymi.

Nie można pominąć również szerokiej współpracy z instytucjami międzynarodowymi, w tym z Europejskim Urzędem Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych, szczególnie w kontekście wdrażania europejskich przepisów dotyczących wskaźników referencyjnych.

Obecnie nadzór nad WIBOR-em oparty jest na kilku szczeblach. Największa odpowiedzialność spoczywa na KNF, która dokładnie przygląda się działaniom GPW Benchmark SA jako administratora wskaźnika. Wspólna praca tych instytucji gwarantuje przejrzystość i wiarygodność WIBOR-u, co bezpośrednio przekłada się na stabilność całego polskiego sektora finansowego.

Dlaczego istnieje kontrowersja wokół nadzoru nad WIBOR?

Dyskusje wokół sposobu nadzorowania WIBOR budzą emocje przede wszystkim przez spory pomiędzy osobami spłacającymi kredyty a bankami. W ostatnich latach temat ten stał się szczególnie istotny, ponieważ coraz więcej osób zwraca uwagę na to, jak skuteczny i przejrzysty jest system kontroli nad tym ważnym wskaźnikiem.

Kredytobiorcy i ich przedstawiciele często podnoszą argument, że nadzór był niewystarczający, a czasem wręcz symboliczny. Zwłaszcza zwracają uwagę na to, że:

• kalkulacja wskaźnika opierała się głównie na zgłoszeniach banków, a nie na realnych transakcjach, co mogło prowadzić do manipulacji,
• sama metodologia ustalania WIBOR-u pozostawała mało czytelna dla klientów, co stawiało pod znakiem zapytania jej przejrzystość,
• pierwsze regulacje posiadały poważne luki, które umożliwiły nadużycia, zanim wdrożono bardziej rygorystyczne przepisy unijne.

Banki natomiast w odpowiedzi zapewniają, że kontrola nad procesem wyznaczania WIBOR funkcjonowała od samego początku i była sukcesywnie udoskonalana. Podkreślają one, że:

• nad wszystkim czuwały takie instytucje jak Narodowy Bank Polski, Komisja Nadzoru Bankowego, a dziś Komisja Nadzoru Finansowego,
• istotnym wzmocnieniem nadzoru okazało się rozporządzenie BMR, które rozbudowało istniejące mechanizmy, zamiast wprowadzać je od podstaw,
• metodyka ustalania wskaźnika była jasno określona i systematycznie aktualizowana w celu zwiększenia jego wiarygodności.

Z badań naukowych wynika, że wiele sporów bierze się z niepełnego zrozumienia historii oraz zasad nadzoru nad WIBOR-em. Niejednokrotnie sądy rozpatrują argumenty zakładające, że nadzór był iluzoryczny lub jedynie na papierze, tymczasem w rzeczywistości ulegał on zmianom razem z rozwojem całego rynku finansowego w Polsce.

Na wzrost kontrowersji wpłynęły także głośne sprawy manipulacji wskaźnikami na świecie – zwłaszcza wokół LIBOR-u. Takie wydarzenia obniżyły zaufanie do podobnych rozwiązań, także w Polsce. Ponadto gwałtowne podniesienie stóp procentowych w latach 2021-2022 spowodowało, że raty kredytów o zmiennym oprocentowaniu gwałtownie wzrosły, co skłoniło wiele osób do szukania podstaw prawnych do kwestionowania umów z bankami. Pewien wpływ miało również opóźnienie w dostosowaniu krajowych regulacji do aktualnych wymogów europejskich, co wielu kredytobiorców wykorzystywało w sądach.

Te debaty i oskarżenia przyczyniły się do tego, że rozpoczęto prace nad nowym wskaźnikiem – POLSTR, który z czasem ma zastąpić WIBOR. Ma być on bardziej oparty na realnych transakcjach, co z założenia powinno zmniejszyć możliwości nadużyć i poprawić przejrzystość.

Nie brakuje procesów sądowych, w których głównym zarzutem jest to, że banki w niewystarczający sposób informowały klientów o sposobie wyznaczania WIBOR-u oraz ryzyku, jakie się z tym wiąże. Z tego powodu część prawników uważa, że może to być wystarczająca podstawa do podważania ważności umów kredytowych, których oprocentowanie uzależnione jest od tego wskaźnika.

Jakie były argumenty kredytobiorców dotyczące nadzoru nad WIBOR?

W trakcie procesów dotyczących kredytów opartych o WIBOR, zarówno kredytobiorcy, jak i ich przedstawiciele prawni konsekwentnie podnosili szereg zarzutów związanych z nadzorem nad tym wskaźnikiem. Skupiali się przede wszystkim na kwestiach, które miały podważyć zaufanie do całego systemu.

Głównym punktem spornym stał się brak rzeczywistej kontroli nad ustalaniem wartości WIBOR. Choć na papierze istniały mechanizmy nadzoru, w praktyce kredytobiorcy zarzucali im jedynie iluzoryczny charakter. Ich zdaniem pozwalało to instytucjom finansowym na dowolną manipulację wskaźnikiem, przy jednoczesnym braku faktycznego nadzoru ze strony odpowiednich organów. Te zarzuty szczególnie wybrzmiewały w przypadku pozwów zbiorowych kierowanych przeciwko bankom.

Kredytobiorcy wielokrotnie zwracali uwagę na możliwość konfliktu interesów w strukturze nadzorczej. Banki przekazujące dane do wyliczeń WIBOR jednocześnie korzystały z wysokich stawek, co budziło poważne wątpliwości co do bezstronności oraz rzetelności kontroli tej procedury. Kredytobiorcy argumentowali, że taki układ uniemożliwia budowanie wiarygodnego systemu monitorowania.

Osobno wskazywano również na:

• niedopasowanie polskich regulacji do ogólnoeuropejskich standardów zawartych w rozporządzeniu BMR,
• opóźnienia we wdrażaniu przepisów unijnych,
• powstanie luk nadzorczych w najbardziej kluczowych okresach funkcjonowania WIBOR.

Jednym z głównych zarzutów był także sposób obliczania wskaźnika. Metodologia polegała głównie na oświadczeniach składanych przez banki, podczas gdy brakowało odniesienia do rzeczywistych operacji rynkowych. Zdaniem kredytobiorców, nie istniały skuteczne narzędzia sprawdzające prawdziwość przekazywanych informacji ani procedury pozwalające na wykrycie manipulacji ze strony uczestników tego rynku.

W trakcie rozpraw toczących się między innymi przed Trybunałem Sprawiedliwości UE, padały także zarzuty dotyczące:

• naruszenia przez banki obowiązku informowania klientów o ryzyku związanym z modyfikacją wysokości wskaźnika,
• wpływu instytucji finansowych na kształtowanie wskaźnika,
• braku dostępu klientów do pełnych i rzetelnych danych na temat mechanizmu ustalania WIBOR.

Często podkreślano również brak przejrzystości funkcjonowania całego systemu nadzoru. Kredytobiorcy zwracali uwagę, że przeciętny klient banku nie jest w stanie zrozumieć, jak działa nadzór nad WIBOR ani jakie procedury chronią go przed nadużyciami. Źródłem tego problemu była zauważalna przewaga informacyjna, jaką posiadały instytucje finansowe w relacji do swoich klientów.

W argumentacji prawników przywoływano także precedensy z zagranicy, w tym przypadki manipulacji LIBOR-em. Wskazywali, że podobne sytuacje mogłyby wystąpić w Polsce, zwłaszcza wobec, ich zdaniem, niewystarczającego nadzoru nad polskim odpowiednikiem tego wskaźnika.

Niektórzy w pozwach zwracali również uwagę na:

• brak niezależności instytucji nadzorczych od środowiska bankowego,
• powiązania personalne w strukturach nadzoru,
• powtarzające się relacje między organami nadzoru a bankami, co rodziło poważne obawy co do bezstronności procesu.

Dlaczego nadzorowanie stawek WIBOR/WIBID jest ważne dla zarządzania ryzykiem?

Monitorowanie stawek WIBOR i WIBID odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu ryzykiem w polskiej bankowości, zapewniając stabilność całemu sektorowi finansowemu. Staranna weryfikacja przesyłanych danych do ACI Polska, a obecnie do GPW Benchmark SA, sprawia, że wskaźniki te pozostają wiarygodne, co przekłada się na większe poczucie bezpieczeństwa zarówno wśród instytucji, jak i klientów indywidualnych.

Odpowiednia kontrola tych stawek daje bankom możliwość:

• precyzyjnego planowania finansów,
• minimalizowania ryzyka związanego z utratą płynności,
• zabezpieczenia się przed niedoborem środków w trudniejszych warunkach rynkowych.

Dzięki nadzorowi nad WIBOR, zmniejsza się ryzyko związane z nieprawidłowym wycenianiem produktów finansowych – od prostych kredytów aż po złożone instrumenty pochodne. Ewentualne błędy w ustalaniu tych stawek mogłyby doprowadzić do finansowych strat, jednak skuteczny monitoring pozwala uniknąć takich sytuacji i gwarantuje przejrzystość cen adekwatnych do realiów rynkowych.

Zastosowanie formalnych procedur nadzorczych przy przekazywaniu i ustalaniu wskaźników WIBOR i WIBID:

• zmniejsza ryzyko operacyjne,
• wspiera wykrywanie błędów technicznych oraz ludzkich,
• chroni rynek międzybankowy przed poważniejszymi zakłóceniami.

Kontrola nad wskaźnikami referencyjnymi sprzyja także ochronie reputacji banków. Po kontrowersjach dotyczących manipulacji wskaźnikami na rynkach zagranicznych, takich jak LIBOR, wdrożenie skutecznych metod kontroli pozwala odbudować zaufanie do polskich odpowiedników i wzmacnia wiarygodność całego sektora wobec klientów i partnerów.

Z perspektywy ryzyka systemowego, nadzór nad WIBOR działa jako:

• mechanizm ochrony przed rozprzestrzenianiem się problemów jednej instytucji na cały rynek,
• sposób minimalizacji ryzyka efektu domina w sektorze finansowym.

Banki bazują na rzetelnych wskaźnikach referencyjnych przy:

• ocenie zdolności kredytowej klientów,
• właściwym wyznaczaniu kosztów finansowania,
• ustalaniu odpowiednich marż kredytowych.

Jakiekolwiek manipulacje przy tych wskaźnikach mogłyby prowadzić do złych decyzji kredytowych oraz wzrostu liczby niespłacanych zobowiązań.

Działy zarządzania aktywami i pasywami w instytucjach finansowych wykorzystują wiarygodne stawki do:

• monitorowania bilansu,
• podejmowania kluczowych decyzji strategicznych,
• zarządzania zarówno aktywami, jak i zobowiązaniami banku.

Ważnym aspektem jest także zgodność z regulacjami. Banki zobligowane są do stosowania się do przepisów dotyczących ustalania i wykorzystywania wskaźników referencyjnych. Staranny nadzór ułatwia spełnianie tych wymogów, a także chroni przed sankcjami ze strony nadzorców.

Na poziomie całej gospodarki, prawidłowo ustalane i monitorowane stawki:

• wspierają politykę pieniężną,
• umożliwiają skuteczne przekazywanie impulsów z Narodowego Banku Polskiego do uczestników rynku,
• zapewniają właściwe funkcjonowanie mechanizmów finansowych.

WIBOR – jako centralny element tego procesu – musi być szczególnie rzetelnie nadzorowany, by skuteczność polityki pieniężnej nie była zagrożona.

System nadzoru nad WIBOR i WIBID przeszedł istotną transformację – od modelu bazującego na deklaracjach banków przesunął się w stronę uwzględniania realnych transakcji. Znacząco zwiększyło to zaufanie do tych wskaźników i poprawiło skuteczność zarządzania ryzykiem.

Jakie są konsekwencje braku nadzoru nad WIBOR?

Brak odpowiedniego nadzoru nad stawką WIBOR wiąże się z istotnymi zagrożeniami zarówno dla banków, jak i całej gospodarki. Szczególnie odczuwalne jest to w kontekście bezpieczeństwa finansowego oraz ochrony interesów wszystkich uczestników rynku.

• manipulowanie wskaźnikiem - banki mogą świadomie wpływać na wysokość WIBOR-u dla własnych korzyści,
• zawyżanie lub zaniżanie stawki, co rzutuje na sytuację milionów kredytobiorców,
• zaburzenia w wycenie instrumentów finansowych, takich jak kredyty hipoteczne, konsumenckie, obligacje o zmiennym oprocentowaniu czy instrumenty pochodne,
• fala sporów sądowych dotyczących kredytów, gdy klienci banków podważają zapisy swoich umów,
• spadek zaufania do banków oraz całego sektora finansowego,
• ryzyko odpowiedzialności prawnej z powodu manipulacji wskaźnikami referencyjnymi.

Z podobną sytuacją świat finansów zetknął się już wcześniej – głośny był przypadek manipulacji stawką LIBOR w Wielkiej Brytanii w 2012 roku. Zorganizowane działania banków zakończyły się wówczas wielomiliardowymi karami finansowymi.

Makroekonomiczne skutki braku kontroli nad WIBOR

• zaburzenie procesu przekazywania założeń polityki pieniężnej do realnej gospodarki,
• utrudnienia w skuteczności działań podejmowanych przez Radę Polityki Pieniężnej,
• wzrost ryzyka systemowego – problemy płynnościowe, niższa wartość aktywów banków czy wzrost kosztów kapitału,
• ograniczenie akcji kredytowej, wpływając negatywnie na stabilność finansową kraju,
• surowe konsekwencje międzynarodowe z powodu nieprzestrzegania europejskich regulacji, takich jak rozporządzenie BMR.

Nieprzestrzeganie europejskich regulacji, takich jak rozporządzenie BMR, może narazić Polskę na surowe kary finansowe oraz ograniczenia w stosowaniu WIBOR-u.

Wpływ na relacje z klientami

• brak transparentności w sposobie ustalania stawki osłabia relacje banków z klientami,
• ograniczony dostęp do informacji podważa prawa konsumentów,
• uznawanie niektórych postanowień umownych za niezgodne z przepisami, co potwierdził Trybunał Sprawiedliwości UE.

Wszystkie te zagadnienia pokazują, jak istotne jest skuteczne i przejrzyste kontrolowanie WIBOR-u. Bez tego trudno mówić o stabilności finansowej kraju, wiarygodności banków czy zaufaniu klientów do instytucji finansowych.